ਨਕਸਲੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਵਾਂਗ ਸੁਆਲਾਂ ਦੀ ਅਗਨੀ ਸੀ

23rd December 2021: 1:42 PM

ਸ਼ਹੀਦ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਮੱਲ੍ਹਾ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ 

ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ//ਪਿੰਡ ਮੱਲਾ (ਲੁਧਿਆਣਾ):: 23 ਦਸੰਬਰ 2021: (ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਬਿਊਰੋ)::

ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉੱਠੀ ਤਾਂ ਇਥੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੜ੍ਹਤ ਵਿੱਚ ਆਈ।ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਠਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋਈ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਹੀਦ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਕਮੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਦੁੱਖ। ਇਹ ਚੰਗੇ ਸਰਦੇ ਪੁੱਜਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਬੇਹੱਦ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਧਾਰਥ ਵਰਗੀ ਉਹ ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਇੱਛਾ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਦੁੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਸੁਆਲ ਪੁਛੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੁਆਬ ਵੀ ਲੱਭੇ ਸਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਇਹਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਸਾਧਨਾ ਕੀਤੀ। 

ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ  ਨੌਜਵਾਨ ਸਿਧਾਰਥ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਯਸ਼ੋਧਾ ਅਤੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁਤੱਰ ਰਾਹੁਲ ਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਪਿਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ  ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਕਹਿਲਾਇਆ। ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕੋਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਮੁਢਲੇ ਨਾਸਤਿਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਆਪਣੇ ਦੀਪਕ ਖੁਦ ਬਣੋ। ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਖੁਦ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਣੋ। ਜੇ ਗਲਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੋ। 

ਇਹਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਖੁਦ ਲਭੇ ਸਨ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ, ਲੈਨਿਨ, ਚੀਗਵੇਰਾ ਅਤੇ ਮਾਓ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਆਖਦੇ ਨੇ ਜਦੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮਗਰੋਂ  ਆਪਣੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਪਤਨੀ ਯਸ਼ੋਧਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾਉਣ ਵਰਗੇ ਸੁਆਲ ਵੀ ਪੁੱਛੇ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਦੱਸ ਮੇਰਾ ਕਸੂਰ ਕੀ ਸੀ? ਤੂੰ ਕਿਓਂ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਉਮਰੇ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋੜ ਸੀ। ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਜੰਗ ਲਈ ਚੱਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਵਾਂਗ ਦੱਸ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਚੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਿਓਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ? ਤੂੰ ਕਾਇਰ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ। ਪੁੱਤਰ ਰਾਹੁਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਤੇਰੀ ਕਿਹੜੀ ਵਰਾਸਤ ਦੇਵਾਂ? ਤੇ ਜੁਆਬ ਵੇਲੇ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਰਾਹੁਲ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਨਿਆਸੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। 

ਇਹੀ ਸੀ ਉਸਦਾ ਗਿਆਨ। ਅਜਿਹਾ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿੰਤੂਪ੍ਰੰਤੂ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਾਲੇ ਇਹਨਾਂ ਨਕਸਲੀ ਸਿਧਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬਾਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਾਸ਼, ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਿਲ, ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ, ਪ੍ਰਿਥੀਪਾਲ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ, ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸਿੰਘ, ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਅੱਚਰਵਾਲ ਵਰਗੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਤ੍ਰਿਕਾਲਦਰਸ਼ੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹਨ। 

ਹੋਸ਼ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਜੁਆਨੀ ਖਰੂਦ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਉਮਰ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਦੋਂ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੁਆਲਾਂ ਨੇ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਆਲ ਬਾਰ ਬਾਰ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਏਨੀ ਅਮੀਰੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਏਨੀ ਗਰੀਬੀ ਕਿਓਂ? ਮਨੁੱਖ ਹੱਥੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੁੱਟਖਸੁੱਟ ਕਿਓਂ? ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਬਿਨਾ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਤੈਅ ਹੁੰਦਾ? ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਵਾਂਗ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਸੁਆਲਾਂ ਦੀ ਅਗਨੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸੁਆਲ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਨ।  ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ 2 ਦਸੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ ਸੀ 25 ਦਸੰਬਰ 1990 ਨੂੰ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਇਸਦਾ ਬਾਕਾਇਦਾ ਇਲਮ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਫਿਲਹਾਲ ਮੌਤ ਹੀ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਮਗਰੋਂ ਅਸਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਆਉਣੀ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬ ਵਾਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ। ਫਿਲਹਾਲ ਸਿਰ ਤੇ ਕਫਨ ਬੰਨ ਕੇ ਹੀ ਤੁਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ ਚੋਲਾ ਐਵੇਂ ਗਾਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਪ੍ਰਸਿਧ ਸ਼ਾਇਰ ਜਗਤਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ:

ਹਰ ਮੋੜ 'ਤੇ ਸਲੀਬਾਂ, ਹਰ ਪੈਰ 'ਤੇ ਹਨੇਰਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਰੁਕੇ ਨਾ, ਸਾਡਾ ਵੀ ਦੇਖ ਜੇਰਾ।

ਉਸਦਾ ਰਸਤਾ ਰੋਕਣ ਲਈ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀਆਂ ਨੇ ਤੜਕਸਾਰ ਸਵੇਰੇ ਚਾਰ ਕੁ ਵਜੇ ਉਸਦੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਮੱਲਾ ਵਿਖੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਲਿਖਿਆ ਸੀ-

"ਮੈਂ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰਕੇ ਪੂਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ , ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾਉਣ ਦਾ ਫੈਂਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਖਾਤਰ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣੀ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਾਨ ਵਾਰਨੀ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਆਪਣੇ ਖੂਨ ਦਾ ਕਤਰਾ-ਕਰਤਾ ਵਹਾਉਣ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਰ ਸੁੱਖ-ਅਰਾਮ ਤਿਆਗਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ"

(ਸ਼ਹੀਦ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਮੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਇਕ ਲਿਖਤ ਚੋਂ)

ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮਗਰੋਂ ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਪਰਤ ਆਇਆ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਗਰੋਂ ਮਲਕੀਤ ਕਦੇ ਵੀ ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾ ਪਰਤ ਸਕਿਆ। ਉਸਦੇ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ਵਾਪਿਸ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਾਜ਼ਰ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਗੀਤ ਉਪਦੇਸ਼। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪੁਨਰਜਨਮ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੰਤਰ ਸਾਧਨਾ ਵਾਲੇ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਨਾਸਤਿਕ ਲੋਕ ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਬਹਾਦਰ ਅਮਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਕਦੇ ਮਰਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਕਦਮ ਕਦਮ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਰੁਸ਼ਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੌਤ ਨੂੰ ਮਖੌਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਬਾਰ ਬਾਰ ਯਾਦ ਦੁਆਉਂਦੇ ਹਨ:

ਐਵੇਂ ਭਰਮ ਹੈ ਸਾਡਿਆਂ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੋਵਾਂਗੇ ਦੋ ਜਾਂ ਚਾਰ ਲੋਕੋ! ਕਤਲ ਕੀਤਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕਦੇ ਮੁੱਕਣੀ ਨਹੀਂ ਏਨੀ ਲੰਮੀ ਹੈ ਸਾਡੀ ਕਤਾਰ ਲੋਕੋ!

ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪ ਵਾਰਨ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਮਲਕੀਤ ਦੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਸ ਬਹਾਦਰ ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਿਸਨੂੰ ਲੋਕ ਸਮਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਧਰਨਿਆਂ, ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਆਯੋਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਟੇਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਾਲੀ ਸਰਗਰਮ ਕਲਾਕਾਰ ਮੁਟਿਆਰ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸਮਤਾ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਸਿੰਘੂ ਬਾਰਡਰ, ਟਿਕਰੀ ਬਾਰਡਰ, ਵੇਰਕਾ ਮਿਲਕ ਪਲਾਂਟ ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯਾਦਗਾਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਲੋੜ ਹੈ ਸਮਤਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਬਿਊਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਸਰਬ ਸਾਂਝਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਅਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰੀਆਂ ਹਨ। --ਰੈਕਟਰ ਕਥੂਰੀਆ